จัดทำและรวบรวมโดย ครูปรมินทร์ แก้วกล่ำศรี

โรงเรียนสายปัญญา ในพระบรมราชินูปถัมภ์

พฤติกรรมของสัตว์เป็นผลจากการทำงานร่วมกันระหว่างพันธุกรรมและสภาพแวดล้อม

พันธุกรรม

สภาพแวดล้อม

จะควบคุมระดับการเจริญของส่วนต่างๆ ของสัตว์ เช่นระบบประสาท ฮอร์โมน กล้ามเนื้อ และอื่นๆ ที่เป็นปัจจัยสำคัญก่อให้เกิดพฤติกรรม

สภาพแวดล้อมหรือประสบการณ์ จะรับในภายหลังทำให้พฤติกรรมเปลี่ยนแปลง

โดยอิทธิพลของพันธุกรรมจะเห็นได้ชัดเจนในสัตว์ชั้นต่ำมากกว่าสัตว์ชั้นสูง ด้วยเหตุนี้นักวิทยาศาสตร์ที่ต้องการจะศึกษาพื้นฐานทางธรรมชาติที่แท้จริงของพฤติกรรมจึงนิยมศึกษาในสัตว์ชั้นต่ำ

ความสัมพันธ์ระหว่างพฤติกรรมกับพัฒนาการของระบบประสาท

กลไกการเกิดพฤติกรรม

แบ่งประเภทของพฤติกรรมออกเป็น 2 แบบคือ

1. พฤติกรรมที่มีมาแต่กำเนิด (inherited behavior)

2. พฤติกรรมการเรียนรู้ (learned behavior)

เป็นพฤติกรรมแบบง่ายๆ เป็นลักษณะเฉพาะที่ใช้ในการตอบสนองต่อสิ่งเร้าชนิดใดชนิดหนึ่ง เช่น แสง เสียง แรงโน้มถ่วงของโลก สารเคมี หรือเหตุการณ์ที่เกิดเป็นช่วงเวลาที่สม่ำเสมอ เช่น กลางวัน กลางคืน น้ำขึ้นน้ำลง ตลอดจนการเปลี่ยนแปลงฤดูกาล ตอบสนองต่อการเคลื่อนไหวเพื่อปรับตำแหน่งที่เหมาะสม

ลักษณะของพฤติกรรมที่มีแต่กำเนิด ได้แก่

1. เป็นพฤติกรรมง่ายๆที่ตอบสนองต่อสิ่งเร้าชนิดใดชนิดหนึ่ง

2. การแสดงพฤติกรรมได้มาจากพันธุกรรมเท่านั้น ไม่จำเป็นต้องเรียนรู้มาก่อน

3. มีแบบแผนที่แน่นอนเฉพาะตัว สิ่งมีชีวิตชนิดเดียวกันจะแสดงลักษณะเหมือนกันหมด

รีเฟล็กซ์ (Reflex)

เป็นพฤติกรรมที่ส่วนใดส่วนหนึ่งของร่างกายตอบสนองต่อสิ่งเร้าที่มากระตุ้นอย่างรวดเร็วทันทีทันใด

- การกระพริบตาเมื่อผงเข้าตา

- การยกเท้าหนีทันทีเมื่อเหยียบหนาม ของแหลม หรือของร้อน

- การไอ การจาม เมื่อมีสิ่งแปลกปลอมเข้าไปในทางเดินหายใจ

พฤติกรรมแบบรีเฟล็กซ์ต่อเนื่อง (Chain of Reflexes)

เป็นพฤติกรรมที่ประกอบด้วยพฤติกรรมย่อยๆ หลายพฤติกรรมที่เป็นปฏิกิริยารีเฟลกซ์ ซึ่งเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องกัน

- การดูดนมของทารก - การสร้างรังของนกและแมลง

- การชักใยของแมงมุม - การเกี้ยวพาราสีของสัตว์ต่างๆ

- การฟักไข่และเลี้ยงลูกอ่อนของสัตว์ - การจำศีลและการอพยพย้ายถิ่นของสัตว์

- การกินอาหารของสัตว์แต่ละชนิด เช่น การแทะมะพร้าวของกระรอก

พฤติกรรมแบบไคนีซิส ( Kinesis )

เป็นพฤติกรรมที่ตอบสนองต่อสิ่งเร้าด้วยการเคลื่อนที่ทั้งตัวแบบมีทิศทางไม่แน่นอน คือ

มีทิศทางที่ไม่สัมพันธ์กับทิศทางของสิ่งเร้า พฤติกรรมแบบนี้มักพบในสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังชั้นต่ำและพวกโปรติสต์ ซึ่งมีหน่วยรับความรู้สึกที่มีประสิทธิภาพไม่ดีพอ

เช่น

- การเคลื่อนที่ออกจากบริเวณที่อุณหภูมิสูงของพารามีเซียม

- การเคลื่อนที่หนีฟองแก๊ส CO2 ของพารามีเซียม

- การเคลื่อนที่ของตัวกุ้งเต้นเมื่ออยู่ในความชื้นที่แตกต่างกัน

พฤติกรรมแบบแทกซิส ( Taxis )

เป็นพฤติกรรมการเคลื่อนที่เข้าหาหรือหนีจากสิ่งเร้าอย่างมีทิศทางที่แน่นอน พฤติกรรมแบบนี้มักพบในสิ่งมีชีวิตที่มีหน่วยรับความรู้สึกที่มีประสิทธิภาพดีพอจะสามารถรับรู้และเปรียบเทียบสิ่งเร้าได้

เช่น

- การเคลื่อนที่เข้าหาแสงสว่างของพลานาเรีย

- การเคลื่อนที่ของหนอนแมลงวันหนีแสง

- การเคลื่อนที่ของแมลงเม่าเข้าหาแสง

- การบินเข้าหาผลไม้สุกของแมลงหวี่

- การเคลื่อนที่ของค้างคาวเข้าหาแหล่งอาหารตามเสียงสะท้อน

- เป็นพฤติกรรมที่เกิดขึ้นไม่ได้ ถ้าไม่มีการเรียนรู้มาก่อน เป็นพฤติกรรมที่ซับซ้อน สัตว์จะมีพฤติกรรมเช่นนี้ได้ต้องมีระบบประสาท สัตว์ที่มีระบบประสาทดีจะเรียนรู้ได้มาก ในสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมจะมีพฤติกรรมแบบนี้ดีที่สุด

- เป็นพฤติกรรมที่เกิดขึ้นโดยอาศัยประสบการณ์ในอดีต ซึ่งเกิดในสัตว์ที่มีระบบประสาทส่วนกลาง สัตว์พวกแรกสุดที่มีพฤติกรรมการเรียนรู้คือหนอนตัวแบน

พฤติกรรมการฝังใจ (Imprinting)

เกิดขึ้นเฉพาะในวัยแรกเกิดและมีการตอบสนองต่อสิ่งเร้าที่ได้รับครั้งแรกสุดในชีวิต

เช่น การเดินตามวัตถุที่ส่งเสียงได้และเคลื่อนที่ได้ของลูกไก่ ลูกห่าน ลูกหนู ลูกสุนัข วัว ควาย และลิง

เมื่อได้รับสิ่งเร้าครั้งแรกสุดในชีวิตแล้ว อาจไม่ตอบสนองทันทีแต่อาจตอบสนอง เมื่อถึงระยะเวลาที่มีความพร้อมของร่างกาย เช่น การว่ายน้ำกลับมาวางไข่ยังแม่น้ำเดิมที่มันเกิดของปลา แซลมอน โดยสิ่งเร้าที่ได้รับครั้งแรก คือ กลิ่นของแม่น้ำ

พฤติกรรมการฝังใจ เป็นพฤติกรรมที่เกิดขึ้นได้ ก็ต่อเมื่อสิ่งเร้านั้นต้องกระตุ้นในช่วงเวลาจำกัดของวัยแรกเกิด ชั่วระยะเวลาหนึ่งเท่านั้น เรียกว่าระยะวิกฤต ซึ่งเมื่อพ้นระยะนี้แล้วสัตว์จะไม่แสดงพฤติกรรมนี้อีก แม้จะได้รับสิ่งเร้านี้อีกก็ตาม

พฤติกรรมความเคยชิน(Habituation)

เป็นการเรียนรู้ที่ง่ายที่สุด คือเป็นอาการลดการตอบสนองของสัตว์ที่มีต่อตัวกระตุ้น ซึ่งไม่มีความหมายต่อการดำรงชีวิตของมันเลย เช่น สุนัขจ้องมองเห่าเครื่องบินในครั้งแรกที่มันได้ยินเสียงเครื่องบินแต่เมื่อมันได้ยินซ้ำทุกๆวัน และไม่ได้เกิดผลอะไรกับตัวมัน มันก็เลิกสนใจไปเอง

หนูที่เลิกตอบสนองต่อเสียง เนื่องจากไม่ส่งผลต่อตัวมัน เมื่อเวลาผ่านไป

พฤติกรรมการเรียนรู้อย่างมีเงื่อนไข (Conditioning)

เป็นการนำสิ่งกระตุ้นชนิดหนึ่งเข้าไปแทนที่สิ่งกระตุ้นเดิมในการชักนำให้เกิดการตอบสนองชนิดเดียวกันขึ้น เช่น ทุกครั้งที่สุนัขได้กลิ่นหรือเห็นอาหารก็จะน้ำลายไหล การเรียนรู้จะหายไปได้เมื่อหยุดการให้รางวัล

- การทดลองของ อีวาน พาฟลอฟ ( Ivan Pavlov ) นักสรีรวิทยาชาวรัสเซีย เป็นการทดลองว่า สุนัขหลั่งน้ำลายเมื่อได้ยินเสียงกระดิ่ง (สิ่งเร้าที่ไม่แท้จริง)

1. ก่อนการเรียนรู้ ให้ อาหาร (สิ่งเร้าที่แท้จริง) สุนัขน้ำลายไหล

2. ระหว่างการเรียนรู้ ให้อาหาร (สิ่งเร้าที่แท้จริง) สุนัขน้ำลายไหล พร้อมสั่นกระดิ่ง (สิ่งเร้าที่ไม่แท้จริง)

3. หลังการเรียนรู้ สั่นกระดิ่ง (สิ่งเร้าที่ไม่แท้จริง) สุนัขน้ำลายไหล

- การฝึกสัตว์เลี้ยงที่บ้านให้แสนรู้ ฝึกสัตว์ไว้ใช้งาน ฝึกสัตว์แสดงละคร ล้วนมีพื้นฐานมาจากพฤติกรรมการเรียนรู้แบบมีเงื่อนไขทั้งสิ้น

พฤติกรรมการเรียนรู้โดยการทดลองทำหรือการลองผิดลองถูก

(Trial and error)

สัตว์จะแสดงพฤติกรรมที่ตอบสนองต่อสิ่งเร้าที่เป็นประโยชน์ต่อตัวมันอีกครั้ง ถ้ามีโอกาสทำได้ และจะไม่พยายามแสดงพฤติกรรมที่ตอบสนองต่อสิ่งเร้าที่ไม่เป็นประโยชน์ต่อตัวมัน

พฤติกรรมการเรียนรู้แบบใช้เหตุผล ( Reasoning )

เป็นพฤติกรรมที่แสงดออกโดยใช้สติปัญญาในการแก้ปัญหาต่างๆ โดยไม่ต้องทดลองทำ ซึ่งเป็นการใช้ประสบการณ์หลายอย่างในอดีตมาช่วยในการแก้ปัญหาสถานการณ์ใหม่ในครั้งแรก

เป็นพฤติกรรมที่เกิดขึ้นได้โดยอาศัยประสบการณ์หรือการเรียนรู้ของสัตว์ พฤติกรรมแบบส่วนนี้ส่วนใหญ่พบในสัตว์ชั้นสูงที่มีระบบประสาทที่เจริญดี